T. C. Erciyes üNİversitesi sosyal b

2-
İNSANIN İRADEYE SAHİP OLMASI 
 
Bir fiilin iradeyle ortaya çıkması (iradî statüde yer alabilmesi) için o fiili 
işleyecek kişide önce iradeye sahip olma özelliği aranır.
563
Bu açıdan, insan fiilinin 
irade ile gerçekleştiğini söyleyebilmek için de, insanın (cebir ve zorlamadan uzak) 
yaratılıştan meyli bulunduğu şeylere karşı kuvvetli arzular yerleştirilmiştir. İnsan tabiatı kişinin acı ve 
meşakkat hissedeceği şeylerden de kaçar. Bu suretle tabiatı, bir şeyi güzel veya çirkin görme 
noktasında aklının düşmanlarından biri haline gelir. Şu da var ki aklın güzel veya çirkin gördüğü 
ş
eyde herhangi bir değişiklik yahut da halden hale geçiş söz konusu değilken tabiatın güzel yahut 
çirkin bulduğu şey değişim ve halden hale intikal statüsünde bulunur; bu sonuncu durum, eğitim, 
alışılageldiği şeyden alıkoymaya özen gösterme ve yapmak istemediği şeye fıtratın 
benimseyebileceği güzel bir yöntemle sürekli olarak yönlendirme suretiyle gerçekleşebilir; tıpkı 
kuşlarda ve hayvanlarda olduğu gibi. Bu canlılar kendilerinden beklenen beşerî hizmet türlerinden 
fıtratları gereği kaçar. Fakat tecrübeli kimselerin münasip eğitim faaliyetleri sonunda onlardan her 
biri yaratılıştan mütemayil bulunduğu davranışlardan ürker hale gelirken tab’an kaçması gereken 
hareketleri de fıtratının icabı imiş gibi benimser bir durum alır. İnsan türünün fıtraten adam öldürmek 
ve hayvan kesmekten kaçışı, sonra da bunların kendisine normal görünmesi de bu temele dayanır.” 
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 284-285
557
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 282.
558
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 287, 292-293-294 
559
M. Sait Yazıcıoğlu, Mâtüridî Kelamında İnsan Hürriyeti Meselesi, AÜİFD, c. 30, 1990, s. 165. 
Kemal Işık, Maturîdî’nin Kelam Sisteminde İman, Allah ve Peygamberlik Anlayışı, Doçentlik Tezi, 
Fütüvvet Yayınları, Ankara 1980, s. 94 
560
Taftazânî, Şerhu’l-Akaid, s. 201 
561
Kutlu, İmam Maturîdî ve Maturîdîlik, s. 45 
562
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 282-283. 
Aynı konuda bkz. M. Sait Yazıcıoğlu, Matürîdî ve Nesefî’ye Göre İrade Hürriyeti, Akid Yay., 
Ankara 1988, s. 30
563
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 374. 

---

116 
bir iradeye sahip ve malik bulunduğunu kabul etmek gerekir. Fiil, ya irade ile ya 
baskı altında veya sehven gerçekleşir.
564
Maturîdî, insanın irade (ve bundan dolayı 
sorumluluk) sahibi olduğunu ifade etmek için “O yaptığından sorumlu tutulmaz ama 
insanlar sorguya çekilirler.”
565
ayetini delil göstermektedir. Çünkü “insanların 
isabetli ve isabetsiz iş yapmaları imkân dâhilindedir. Bununla amaçlanan hedef, 
onların sorguya maruz kalacakları ve yanlış davranışlarına mukabil 
cezalandırılacakları düşüncesiyle kötülükten sakınmaya ve hikmete sarılmaya özen 
göstermelerinden ibarettir.”
566
İnsanın fiillerini ontolojik açıdan kesin bir hakikat 
olarak kabul eden Maturîdî, bu eylemlerini yapması için, kendisine güç ve kudret 
verildiğini, bu güç ve kudretin ise, yaratılmamış olan cüz’î iradenin sonucu 
olduğunu ifade eder.
567
İnsanın hakikî manada bir fiili vardır ve bu fiilini hür 
iradesiyle gerçekleştirir. Zaten bu durum, insan için tercihe şayandır ve yaptıklarının 
Allah tarafından yaratılıyor olması kulun iradesini etkilemez.
568
İnsanda bulunan 
iradenin özgür olduğuna dikkat çeken ve (meleklerden ve hayvanlardan farklı olarak 
iman veya inkâr etmek için kıyas yapma ve tercih etme hakkı bulunduğuna işaret 
etmek için) “hidayet ihtiyar halinde olur”
569
diyerek insanın iradeye sahip ve malik 
olduğunu açıkça ortaya koyan Mâturîdî’ye göre insan, fiillerinde gerçek bir iradeye 
sahiptir ve kendi eylemlerinde her an bunu müşahede etmektedir.
570
İnsanın ilâhî 
teklifler karşısında sahip olduğu iradeyle hareket ettiğine bir başka delil için 
“…Onlar körlüğü hidayete tercih etmişlerdi ve yaptıklarına karşılık, alçaltıcı azap 
yıldırımı onları çarpmıştı.”
571
ayetine getirdiği şu yorum, Maturîdî’nin insan 
iradesinin özgürlüğüne ve belirleyicilik rolüne inandığını ortaya koyması açıdan 
dikkat çekicidir: “Nasıl hidayet üzere küfrü tercih ettilerse, kendilerine izah edildiği 
halde körlüğü tercih ettiler. Sonra, onlara, hidayet yerine körlüğü tercih etmeleri 
sebebiyle üzerlerine indirilen azaptan haber verildi.”
572
Yine “Ayetlerimizi 
yalanlayanlar, karanlıklar içerisindeki bir takım sağırlar ve dilsizlerdir. Allah, kimi 
564
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 382. 
565
Enbiya 21/23 
566
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 282 
567
Kutlu, İmam Maturîdî ve Maturîdîlik, , s. 45 
568
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd,, s. 310 
569
Maturîdî, Tevilât, c. 5, s. 53
570
Işık, Maturîdî’nin Kelam Sisteminde İman, Allah ve Peygamberlik Anlayışı, s. 90.
571
Fussilet 41/17 
572
Maturîdî, Tevilât, c. 13, s. 121 

---

117 
dilerse şaşırtır. Kimi de dilerse onu dosdoğru yol üzere kılar.”
573
ayetini tevil 
ederken Maturîdî, insandaki iradenin varlığına vurgu yapmaktadır: “Allah Teâlâ, 
insanlara kudret verdi. Hepsini irade sahibi kıldı. Sapan kimse için dalâleti istedi, 
hidayete erene de hidayeti istedi. Bunun aslı şudur: Allah Teâlâ, kâfirin küfrü tercih 
ettiğini bildiğinde, onun sapmasını istedi ve onda küfür fiilini yarattı. Aynı şekilde, 
mü’minin imanı ve hidayeti seçtiğini bildiğinde, onun hidayete ulaşmasını istedi ve 
onda hidayet fiilini yarattı.”
574
Küfür ve hidayetin Allah tarafından kulun tercihine 
bırakıldığına vurgu yapan Maturîdî’ye göre, Allah’ın kula ait fiillerde baskı ve 
gafletle nitelendirilmesi mümkün olmadığına göre, kulun fiilinin irade ile 
gerçekleştiği sabittir.
575