Turkiy tillarda so‘z yasalishi hodisasi

v) narsa-buyum oti yasovchi qo‘shimchalar semantikasi 
O‘zbek tiliga -noma qo‘shimchasi fors-tojik tilidan o‘zlashgan bo‘lib, 
dastlab “xat, maktub” ma’nosini ifodalovchi mustaqil so‘z sifatida qo‘llanilib, 
qo‘shma so‘zlar yasash uchun xizmat qilgan. Keyingi paytlarda u affiksoid 
maqomida so‘z yasalish asoslariga qo‘shilib, yangi ma’nodagi yasamalarni hosil 
qilyapti.
Nima uchundir, keyingi vaqtlarga qadar yaratilgan ishlarda, o‘zbek 
tilidagi darslik va qo‘llanmalarda ot yasovchilar qatorida -noma so‘z yasovchisi 
berilmagan. Albatta, bu qo‘shimchaning alohida so‘z yasovchi deb tan 
olinmaganligining, darslik, qo‘llanmalarda uning ta’rifi va tahliliga e’tibor 
qaratilmaganligining, mahsulsiz qo‘shimcha sifatida qaralishining sabablari bor.
Birinchidan, ana shu so‘z yasovchi qo‘shimcha yordamida avval 
nihoyatda kam miqdordagi tabriknoma, tashakkurnoma, taklifnoma singari 
yasamalar hosil qilingan, ikkinchidan, bu qo‘shimcha bilan so‘z yasalishi uchun 
asos bo‘ladigan yangi so‘zlar yuzaga kelmagan. Misol: Bu qonli jangda mening 
qismimdagi yigitlar botirlik ko‘rsatib, qo‘mondonlikdan tashakkurnoma oldilar 
(J.Sharipov, Xorazm).
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, o‘zbek tilining o‘z ichki 
imkoniyatlari asosida bu qo‘shimcha yordamida yangi yasamalar hosil qilish 
uchun ehtiyoj yuzaga keldi. Natijada -noma qo‘shimchasi orqali asosnoma, 
so‘rovnoma, yo‘riqnoma kabi bir qator yasamalar yuzaga keldi. Endilikda bu 
qo‘shimcha o‘zbek tilida so‘z yasalish asoslariga qo‘shilib, “biror yozilgan narsa” 
ma’nosini ifodalovchi otlar yasashi shubhasizdir. Qoraqalpoq tili lug‘at tarkibiga 
ham -nama qo‘shimchasi fors-tojik tilidan “xat”,“hujjat” ma’nosini bildiruvchi 
noma mustaqil so‘zi orqali kirib kelgan. Bu so‘z qoraqalpoq tilida oldin 
Boburnama, og‘ыznama, sәlemnama kabi qo‘shma so‘zlarni yasashda 
qo‘llanilgan.
Hozirgi kunda -nama tilda so‘z yasovchi faol qo‘shimchaga 
aylanyapti.

---

29 
1980-yillardan e’tiboran qoraqalpoq tilida -nama affiksoidining so‘z yasash 
imkoniyati orta bordi. Keyinchalik -nama qo‘shimchasi so‘z yasalish asosiga 
qo‘shilgan holda ma’lum hujjat ma’nosidagi otlarni yasash uchun xizmat qilgan. 
Bu qo‘shimcha orqali shәrtnama, gүo‘alыqnama, o‘әsiyatnama, әdepnama, 
jыlnama, mirәtnama singari yasamalar yuzaga kelgan. Misol: Meyli, Xojaniyaz, - 
dedi Dүysenbay shәrtnamag‘a qarsыlыq etpeyik (T.Qayipbergenov). 
Ilm-fanning taraqqiy etishi, ijtimoiy hayotda yuz berayotgan 
o‘zgarishlar qoraqalpoq tilida -nama affiksoidi yordamida yangi-yangi 
yasamalarning vujudga kelishiga zamin hozirladi. Bugungi kunda qoraqalpoq tili 
lug‘at tarkibida xabarnama, ruxsatnama, sorao‘nama, mag‘lыo‘matnama singari 
bir qator yasamalar vujudga keldi.
O‘zbek 
va 
qoraqalpoq 
tillarida 
endilikda 
-noma//-nama 
qo‘shimchalarining so‘z yasash imkoniyati kengayib, bu qo‘shimchalar yordamida 
hosil qilingan yasamalar miqdorining ortib borishiga qaramay, yasamalarning 
tillararo farqli xususiyatlari e’tiborga tushadi. Avvalo, qoraqalpoq tili lug‘at 
tarkibidagi xabarnama, ruxsatnama, sorao‘nama, mag‘lыo‘matnama kabi 
yasamalar bevosita o‘zbek tilining ta’siri natijasida yuzaga kelganligini ta’kidlash 
joiz. Chunki mustaqillikdan keyin Qoraqalpog‘iston hududida o‘zbek va 
qoraqalpoq tillari rasmiy davlat tili sifatida yonma-yon iste’molda bo‘lyapti, ta’lim 
jarayoni uzluksiz ravishda ana shu tillarda olib borilyapti. Bu, albatta tillarning bir-
biriga o‘zaro ta’sir etishiga, bir tildan ikkinchi tilga yasamalarning o‘zlashishi 
uchun ham imkon yaratdi. Shuni ham qayd qilish kerakki, o‘zbek tilidagi 
ishonchnoma, talabnoma, tashakkurnoma, iqrornoma singari yasamalar 
qoraqalpoq tilida hosil qilinmagan. Misol: Uchastkalardan kelib turgan talablar, 
dokladnomalar..yangi-yangi chizmalar so‘ralgan talabnomalarning sanog‘i 
bo‘lmaydi ba’zan (J.Abdullaxonov, To‘fon).