Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

53-rasm. Hindiston. “Mansara” 
(XI-XII aa.) risolasida taklif etilgan aholi 
turar joylarning chizmalari.

---

100 
shakllantirilganligi bilan ham ajralib turadi. Jumladan, Milet shaharida ikki, to‘rt 
va undan ko‘p uylardan tuzilgan kvartal bosh rejaviy modul rolini bajargan. 
Ko‘chalar, shahar maydonlari va yirik jamoat binolari ham shahar rejaviy tizimiga 
hamohang joylashtirilib, barcha tarkibiy qismlarning o‘zaro uyg‘unligi 
ta’minlangan (54-rasm, a). Shuning uchun ham arxitektura va shaharsozlik 
tarixida barcha muntazam rejalar Gippodam nomi bilan bog‘langan va "Gippodam 
muntazamligi" deb atalgan.
a
б
Shaharsozlikdagi muntazamlik va modul tizimi tamoyillari nafaqat Qadimgi 
Yunoniston hamda Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlariga, balki O‘rta Osiyo 
shaharsozlik madaniyatiga ham xos xususiyatlardandir. Bu o‘lkada qadimgi davr 
va ilk o‘rta asrlarda qurilgan shaharlarning aksariyati aynan muntazam rejalar va 
uyg‘unlashtirish qonuniyatlari asosida shakllanganligi fikrimizning dalilidir. 
54-rasm. Gippodam muntazamligida qurilgan Qadimgi
Yunoniston shaharlari: a-Qadimgi Milet shahri va uning markaziy
qismi; b-Pireya shahrining rejasi.

---

101 
55-rasm. Qadimgi Xorazm. Muntazamlik va modul tizimida qurilgan 
 shaharlar: Jonbos qal’asi (er.av. IV a.) va uning handasaviy tahlili: 1-
otashgoh (olov uyi); 2-3-turarjoy guruhlari; 4-shahar darvozasi; 5-turar joy 
guruhlari.
55-rasm davomi. Tuproqqal'a (er.av. I a. -IV a.). 
Umumiy ko'rinishining rekonstrukciyasi va tarhi: 
1-ark 
ansambli; 2-arkka hizmat ko'rsatish binolari; 3-shahar 
darvozasi; 4-otashgoh; 5-otashgoh oldidagi ustunli 
uy; 6-bozor maydoni; 7-mudofaa devorlari;
8-mudofaa handagi.

---

102 
Masalan, Qadimgi Xorazmda eramizgacha IV asrda qurilgan Jonbosqal’a va 
eramizning I-IV asrlarida qurilgan Tuproqqal’a ana shunday shaharlar 
jumlasidandir. Bu shaharlarning qurilgan vaqti orasida ancha farq bo‘lsada, 
ularning shakllanishida muntazamlik, shahar tarkibiy qismlarini uyg‘unlashtirish 
va hatto Tuproqqal’ada ansambllar tuzishning ilk tamoyillari qo‘llanilganligini 
ham ko‘ramiz (55-rasm davomiga qarang). 
Shaharsozlik tarixi bilimdoni V.I.Lavrovning "
Градостроительная культура 
Средней Азии" kitobini varaqlar ekanmiz, unda muntazam reja va maxsus 
muvofiqlashtirish tartiblari asosida qurilgan ko‘plab shaharlar, qal’alar, 
qo‘rg‘onlar va bog‘-saroylarning chizmalarini uchratamiz. Ularning ayrimlari 
yuqorida eslatilgan "Avesto" davriga xos "Vara" ko‘rinishidagi shaharlar bo‘lsa, 
aksari kvadrat yoki to‘g‘ri to‘rtburchak rejada, shaharning ichki tuzilishi esa ufqlar 
bo‘ylab muayyan oriyentatsiyaga ega bo‘lgan bosh ko‘chalar uzra qurilgan katta 
va kichik "me’moriy ansambllar" atrofida shakllantirilgan turar-joy guruhlaridan 
tuzilgan. O‘sha davrlar shaharlarining xususiyati nafaqat ularning mustahkamligi 
va mudofaa tizimining kuchliligida, balki shahar rejasining, undagi binolar turi va 
joylashuvining muayyan ijtimoiy-siyosiy, diniy-madaniy va estetik ehtiyojlariga 
moslashtirilganligida hamdir.
Ma’lumki, "otashparastlik" dini aksari sharq xalqlariga xos "Chor unsur" 
falsafasi bilan sug‘orilgan. Biz yuqorida ushbu falsafa va dinga e’tiqod qilgan 
sharq xalqlarining shaharsozlik va me’morchilik san’atida muntazamlik hamda 
kvadrat va aylana shakllarining yetakchi rol o‘ynashini ko‘rib o‘tdik. Kvadrat va 
aylananing astral, ya’ni koinot uyg‘unligi va yaxlitligi tushunchalari bilan ham 
bog‘liq ekanligini eslasak, sharq xalqlarining shaharsozlik va me’morchilik 
madaniyatida nima uchun "muntazamlik qonuni"ning ko‘p martalab qo‘llanganini 
va shunday muntazam takrorlanuvchi qismlarning modul tizimini shakllantirganini 
tushunishimiz oson bo‘ladi. Bunda albatta, Sharq va G‘arb mamlakatlari 
xalqlarining madaniy va iqtisodiy aloqalarini o‘zaro bog‘lab turgan Buyuk Ipak 
yo‘lining transkommunikatsion rolini ham unutmasligimiz kerak bo‘ladi.

---

103 
Shunday qilib, Sharq va G‘arb xalqlarining shaharsozlik madaniyati 
o‘tmishda bir-biri bilan bog‘liq tarzda va bir-biriga ta’sir ko‘rsatib takomillashib 
borgan umumiy uyg‘unlashtirish qonuniyatlari asosida rivojlangan, degan 
xulosaga kelishimiz mumkin. Boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas edi, chunki 
ijtimoiy-siyosiy boshqaruv tizimi, diniy va madaniy estetik dunyoqarashlari, 
tarixiy rivojlanishi bir xil yoki bir-biriga yaqin bo‘lgan mamlakatlarda 
me’morchilik va shaharsozlik madaniyatining umumiy tamoyillari ham bir-biriga 
yaqin bo‘lgan. Biroq, joylardagi muayyan ijtimoiy-iqtisodiy, diniy-falsafiy 
tizimlar, tabiiy-iqlim va mahalliy qurilish sharoitlari asosida shakllangan badiiy 
estetik dunyoqarashlar ushbu mamlakatlar va mintaqalarda o‘ziga xos arxitektura 
maktablari va shaharsozlik uslublarining vujudga kelishi va rivojlanishiga sabab 
bo‘lgan.