1. Enzimologiya fanining rivojlanish tarixini va bosqichlarini yozing

Активаторлар– бу ферментатив реакция тезлигини оширувчи
моддалардир.
Активатор турлари:
1. Фаол марказга таъсир қилувчи моддалар. Буларга
метал ионлари (Na+, K+, Fe2+, Co2+, Cu2+, Ca2+, Zn2+, Mg2+,
Mn2+ и др.) киради. Баъзи ҳолларда метал ионлари
ферментнинг кофактори вазифасини бажаради. Бошқа ҳолларда
эса субстратнинг фермент фаол марказига боғланишига хизмат
қилади. Метал ионлари организмда фермент активлиги пасайиб
кетган ҳолдагина унинг активлигини оширади.
2. Аллостерик эффекторлар, яъни
ферментнинг аллостерик (апофермент)
участкасини фаоллаштирувчилардир. Бу
омиллар оқсил молекуласининг
конформациясини ўзгаришига олиб келади
ва субстратни актив марказга боғланиши ва
трансформацияси тезлашишига олиб келади.
Шу сабабли ферментнинг иш самарадорлиги
ортади (аллостерик активатор) ёки камаяди
(аллостерик ингибитор). Ферментларнинг
аллостерик эффекторларига метаболитлар,
гормонлар, метал ионлари, нуклеозидлар -
АТФ, АДФ, АМФ.
3. Ферментнинг фаол марказига таъсир қилмайдиган
ўзгаришлар киритадиган моддалар.
Бундай модификациянинг бир нечта вариантлари мавжуд:
- маълум бир модификация қилувчи гурухни фермент
молекуласига бириктириш йўли билан фаоллашади.
Масалан: липаза активлигини тартибга солиш.
АТФ нинг АДФ га айланиши
Липаза
Протеинкиназа
─СН2ОН ─СН2─О─Р─ОН
фосфатаза │
Н3РО4 О.
21. Fermentlar faolligini gormonal boshqarilishini misollar bilan yozing.
Gormonal boshqarilish. Oqsil tabiatli gormonlar va aminokislota
hosilalari hujayraviy fermentlarni adenilatsiklaza tizimi orqali, steroid gormonlar
va tiroksin gen darajasida fermentlar sintezini jadallashtiradi.
22. Fermentlar faolligini allosterik boshqarilishini misollar bilan yozing.
Allosterik boshqarilish. Ko‘pgina fermentlar, faollikni oshiruvchi yoki
pasaytiruvchi, ma’lum bir metabolitlar bilan qayta bog‘lanishi mumkin. Bunday
metabolitlar effektorlar deb yuritiladilar. Effektor fermentning katalitik faol
markazi bilan bog‘lanmasdan, maxsus boshqaruvchi – allosterik markazga
bog‘lanadi. Allosterik fermentlar odatda 2 yoki undan ortiq subbirliklardan tashkil
topgan. Bir subbirlikda katalitik markaz (katalitik subbirlik), boshqasida –
boshqaruvchi markaz (boshqaruvchi subbirlik) mavjud. Allosterik ingibitor
bo‘lmagan sharoitda substrat katalitik faol markaz bilan bog‘lanadi va reaksiya
sodir bo‘ladi. Agar muhitda allosterik ingibitor bo‘lsa, u boshqariluvchi markaz
bilan bog‘lanadi, natijada boshqaruvchi subbirlikning konformatsiyasini
o‘zgartiradi; buning natijasida katalitik subbirlikning, katalitik markazning ham
konformatsiyasi o‘zgarib, natijada fermentning faolligi pasayadi. Allosterik
ingibitorning konsentratsiyasi qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha ko‘p ferment
molekulasi u bilan bog‘lanadi va substratning parchalanish tezligi shuncha past
bo‘ladi. Allosterik aktivatorlar ta’sir etganda xuddi shu yo‘sinda fermentning
faolligi ortadi. Misol tariqasida, uridintrifosfat (UTF) sintezining boshqarilishini
ko‘rib chiqamiz. Tuzilishi bo‘yicha UTF ATFga o‘xshaydi.
UTF sintezining metabolik yo‘li 8 reaksiyani o‘z ichiga oladi. Birinchi
reaksiya karbamoilfosfatsintetaza II bilan boshqariladi. Reaksiya natijasi –
karbomoilfosfat – uglerod ikki oksidi, glutaminning amid guruhi va ATFning
fosfat qoldig‘idan hosil bo‘ladi; ATF energiya manbai bo‘lib ham xizmat qiladi.
Karbamoilfosfatsintetaza II – allosterik ferment: metabolik yo‘lning oxirgi
mahsuloti – UTF – uning allosterik ingibitori hisoblanadi. UTF konsentratsiyasi
qancha yuqori bo‘lsa, shuncha UTF sintezi past bo‘ladi. Sarflanish tezligi
hujayraning ehtiyojiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday boshqarilish manfiy qayta
bog‘lanish orqali boshqarilish deb yuritiladi. Oqsil ingibitorlari bilan boshqarilish.
Oqsillarni fosforlovchi fermentlar proteinkinazalar faolligining ingibitorlari bilan
boshqarilishning muhim misollaridan hisoblanadi. Proteinkinaza faol shaklda bitta
polipeptid zanjirdan iborat (C subbirlik). Hujayrada C oqsil bilan birika oladigan
oqsil mavjud (R subbirlik). Hosil bo‘lgan tetramer R2C2 kompleks fermentativ
faollikka ega emas. Fermentning faollanishi sAMF ishtirokida boradi. R subbirlik
yuzasida sAMFni bog‘lovchi markaz bor: sAMF bog‘langandan keyin oqsilning
konformatsiyasi o‘zgaradi va R subbirlikning C subbirlikka mos kelishi pasayadi,
kompleks dissotsiatsiyaga uchraydi:
R2C2 + 2sAMF → R2s AMF2 + 2C
Bu jarayon qaytar bo‘lganligi sababli, hujayrada sAMF miqdorining ortishi
proteinkinazaning faollanishiga olib keladi. Bu jarayonning pasayishi esa –
ingibirlanishni vujudga keltiradi. Proteolitik fermentlarning oqsil ingibitorlari keng
tarqalgan. Bu ingibitorlarning funksiyasi – organizm to‘qima va suyuqliklarida
oqsillarning barvaqt parchalanishining oldini olish hisoblanadi. Xususan, qon
plazmasidagi proteinazalarning oqsil ingibitorlari fiziologik faol peptid, qon ivishi,
qon laxtalarining erishi kabi jarayonlarni boshqarishda qatnashadilar. Oqsil
effektorlarining ta’sir mexanizmi ferment konformatsiyasining o‘zgarishi hamda
metabolitlar bilan allosterik boshqarishdagi kabi bo‘lishi mumkin.