Kristallografiya va mineralogiya

Psilomelan – mMnO·MnO
2
·nH
2
O  
Formulasi to‘la aniqlanmagan. Nomi grekcha «psilos» - yaltiroq bosh, 
«melyas» - qora («qora yaltiroq bosh») degan ma’noni bildiradi.
Kimyoviy tarkibi o‘zgaruvchan: MnO
2
– 60-80%; MnO – 8-25%; H
2
O–4-
6%. Aralashma sifatida BaO, ishqorlar, ba’zan WO
3
uchraydi.
Singoniyasi aniqlanmagan, rombik bo‘lsa kerak. Konsentrik zonal tuzilishga 
ega bo‘lgan gardsimon agregatlar hosil qiladi. Dendritsimon gardlari ham ma’lum.
Rangi qora, ba’zan qo‘ng‘ir-qora. Chizig‘ini rangi qora. Yaltirashi yarim 
metallsimon. Qattiqligi 4-6 (zich xillarida) bo‘lib, fizik holati va tarkibidagi 
suvning miqdoriga qarab o‘zgaradi. Mo‘rt. Solishgtirma og‘irligi 4,4-4,7.
Psilomilanni faqat kimyoviy analiz yordamida aniqlash mumkin. HCl da 
erib, Cl ajralib chiqadi. Dahandam alangasida erimaydi. Yopiq trubkada suv bilan 
kislorod ajraladi.
Psilomelan ekzogen yo‘l bilan boshqa marganets minerallari (braunit, 
gausmanit, marganets silikatlari va karbonatlari) hisobiga yuzaga keladi. Ba’zan 
ikkilamchi mineral sifatida gidrotermal marganets konlarida ham uchraydi. 
Psilomelan uchraydigan gigant marganets konlari qatoriga Chiaturi (Gruziya) va 
Nikopol’ (Ukraina) konlari kiradi. O‘zbekistonda psilomelan Oltintopkan va O‘rta 
Takelida uchraydi. Nurash jarayonida psilomelan oksidlanib va degidratsiyalanib 
pirolyuzitga aylanadi.

---

181 
Boshqa marganets minerallari bilan birgalikda psilomelan eng muhim 
marganets rudasi hisoblanadi. Psilomelanni juda yumshoq, g‘ovak, engil 
tuproqsimon xili vad deyiladi. 
Skorodit – Fe[AsO
4
]·2H
2
O  
Grekcha «skorodon» - sarimsoq demakdir. Mineralni urganda sarimsoqqa 
o‘xshash hid chiqaradi, shu sababli Shunday nom bilan atalgan.
Kimyoviy tarkibi: Fe – 24,2%; As – 32,47%; O – 41,6%; H – 1,73%. 
Tarkibida ba’zan Al
2
O
3
(7,1% gacha) bo‘lishi mumkin. Bunday xili 
alyumoskorodit deyiladi.
Singoniyasi rombik, simmetriya ko‘rinishi rombo-dipiramidal – 3L
2
3PC. 
Fazoviy gruppasi: a
0
=10,28; b
0
=10,00; c
0
=8,90;a
0
:b
0
:c
0
=1,028:1:0,890.
Agregatlari tog‘ jinslarda tuproqsimon massalar holida uchraydi. Ba’zan 
piramidal va prizmatik qiyofada mayda kristallar tarzida uchraydi. Skoroditning 
rangi oq, yashilroq va qo‘ng‘ir. Ulanish tekisligi mukammal emas. Qattiqligi 3,5. 
Solishtirma og‘irligi 3,3. Optik xususiyatlari: Ng=1,79-1,81; Nm=1,77-1,79; 
Np=1,76-1,78; Ng-Np=0,028-0,038.
Skoroditni aniqlashda diagnostik belgilardan bo‘lib och yashil rangi va 
piramidal qiyofaga ega bo‘lgan kristallari hisoblanadi. Rentgenogrammadagi 
asosiy chiziqlari: 5,56; 4,44; 3,16. HCl da oson HNO
3
da qisman eriydi. Dahandam 
alangasida, alangani havo rang tusga kiritib, sarimsoq hidini chiqarib oson eriydi 
va kulrang ajoyib magnit massa hosil qiladi. Skorodit rudali konlarni oksidlanish 
zonasida arsenopirit va lellingit hisobiga yuzaga keladi. Skorodit konlari 
Avstriyada (Lelling), Sharqiy Zabaykal’eda (Zapokrovskoe), Janubiy Uralda 
(Kokchar va Jetigaray), Tojikistonda (Takeli) ma’lum.
O‘zbekistonda skorodit ko‘pgina konlarda ko‘rsatib o‘tilgan, lekin aniqroq 
Burchmulla va Takeli konlarida o‘rganilgan.