M. M. Aliyev 2019 raqamli texnika va mikroprotsessorlar

Y=x
1 
 x
2
 
ikkita oʻzgaruvchi uchun 
0  0 = 0; 0  1 = 0; 1  0 = 0; 1 1 = 1. 
Mantiqiy qoʻshish amali ( - dizyunksiya). Quyidagi tartibda ifodalanadi: 
Y=x
1 
 x
2
ikkita oʻzgaruvchi uchun: 
Mantiqiy tenglama tarkibiga kiruvchi ikkilik oʻzgaruvchilarni, ikkita turli 
elektr signallari sifatida tasavvur qilish mumkin. Ushbu signallarni oʻzgartirish 
yoʻli orqali boshqa ikkilik signallarini olish mumkin boʻladi, ular ma’lum 
mantiqiy amallarning natijasiga mos keladi. 
Buleva funksiyasining quyidagi yozuviga ega boʻlgan holda, 
y = f(x
1
, x
2
, …, x
n
), 
koʻrsatilgan funksiyaga koʻra, x
1
, x
2
, …, x
n
mantiqiy signallarini boshqa 
koʻrinishga aylantiruvchi elektr sxemani tuzish mumkin boʻladi. 
Uskunalarda mantiqiy amallarni bajaradigan qurilma mantiqiy element deb 
ataladi. Mantiqiy elementlar bajarayotgan funksiyasi, kirishlar soni (bir vaqtning 
oʻzida harakat qiluvchi oʻzgaruvchilar soniga koʻra), chiqishlar soni va boshqa 
jihatlari bilan bir biridan farq qiladi. Ularning ishi mantiq nuqtayi nazaridan 
kelib chiqib baholanadi, bunda ozuqa turlari, texnik asosi hisobga olinmaydi. 
Mantiqiy elementlar toʻg‘ri va inversiyali kirish va chiqishlarga ajratiladi. 
Mantiqiy kirishlarga 1 va 0 dan iborat mantiqiy darajalarni berish mumkin 
boʻladi. 
2.3. Mantiqiy elementlar 
Biz axborotni sanoq sistemalarida ifodalashni oʻrgandik, endi esa shu 
.
1
1
1
;
1
0
1
;
1
1
0
;
0
0
0









---

19 
oʻzgaruvchilarda raqamli tizimlarning turli xil operatsiyalarini koʻrib chiqamiz
1
. 
Mantiqiy klapanlar (Logic gates) – bu bir yoki undan ortiq ikkilik signallarni 
kirishga qabul qiladigan va chiqishda yangi ikkilik signallarni ishlab 
chiqaradigan oddiy raqamli sxemalar. 
GOST 2.743-82 «Обозначения условные графические в схемах. 
Элементы цифровой техники» ga asosan mantiqiy elementlar prinsipial 
sxemalarda toʻg‘ri toʻrtburchak koʻrinishida tasvirlanadi. Toʻg‘ri toʻrt 
burchakning yuqori qismida tegishli funksiyalarga aloqador belgilar qoʻyiladi. 
Masalan, & belgisi BA, 1 belgisi YOKI, =1 belgisi YOKI INKOR elementlari 
uchun qoʻllaniladi (2.1-rasm) (Oʻng tomondan chet davlatlarda mantiqiy 
elementlarning belgilanishi). 
2.1-rasm. Mantiqiy elementlarning analoglari 
Grafik rasmlarda mantiqiy klapanlarda bir yoki undan ortiq kirish va chiqish 
signallarini ifodalash uchun maxsus belgilar ishlatiladi. Mantiqiy klapanning 
rasmiga qaraganda, kirish signallari odatda chap tarafdan (yoki tepadan), chiqish 
signallari esa – oʻng tomonda (yoki pastdan) ifodalanadi. 
Raqamli tizimlarni yaratuvchilar odatda kirish signallarini lotin alifbosining 
birinchi harflari bilan belgilashadi, chiqish signali esa, oxirgi Y harfi bilan 
belgilanadi. Mantiqiy ventildagi chiqish va kirish signallarining bog‘liqligi 
haqiqiylik jadvali (truth table) yoki Bulev tenglamasida keltirilgan. Jadvalning 
1
David Money Harris. Sarah L. Harris Digital Design and Computer Architecture. Second Edition. ISBN: 978-
0-12-394424-5. Morgan Kaufmann.2013. p. – 19 - 20. 

---

20 
chap tomonida kirish signallari oʻng tomonida esa, chiqish signallari aks etgan. 
Jadvaldagi har bir qator kirish signali kombinatsiyasidir. Mantiqiy buleva 
tenglamasi – ikkilik oʻzgaruvchilar yordamida ifodalangan mantiqiy 
elementlarning matematik koʻrinishi.