М. Т. Миракмалов халқ табиий географик терминлари тошкент-2009

Ландшафтшунослик билан боғлиқ терминлар. Адир, чўл, яйлов, 
тўқай, воҳа, дашт, ўрмон, саҳро, тайга каби терминлар ландшафтшунослик 
билан боғлиқдир.
Маълумки, 
ландшафт 
табиий 
комплексларни 
умумлаштирувчи 
тушунча, яъни табиат компонентларининг бир хиллиги билан ажралиб 
турадиган ва табиий чегараларга эга бўлган ҳудуд. Шу ҳудудлар юқорида 
санаб ўтилган халқ терминлари билан ифодаланади; масалан, чўл ландшафти, 
тўқай ландшафти, воҳа ландшафти ва ҳоказо. Бу терминлар ҳам жой 
номларининг вужудга келишида топотермин сифатида иштирок этади: 
Маймунтўқай, Чўлигулистон, Даштакиболо, Дашт ва ҳоказо.
Хуллас, ландшафтшуносликка оид халқ терминларининг алоҳида тур 
сифатида 
ажратилишининг 
асосий 
сабаби, 
биз 
бу 
терминларни 
компонентлилик 
тамойили 
(принципи)га 
асосланиб 
гуруҳлаштирдик. 
1
Бу ҳақда қаранг: Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Казахстана. Москва-Тошкент, ОГИЗ, 1934.

---

126
Ландшафт эса юқорида қайд этилганидек, шу табиат компонентларини, 
комплексларини умумлаштирувчи тушунча ҳисобланади.
12-жадвал
Халқ (маҳаллий) географик терминларининг турлари ва улардан 
айрим намуналар
Географик 
ўринни 
билдирувчи 
халқ 
(маҳаллий) 
географик 
терминлари
Рельефни 
(орография) 
билдирувчи 
халқ 
(маҳаллий) 
географик 
терминлари 
Гидрология
-га оид халқ 
(маҳаллий) 
географик 
терминлари 
Иқлимшу-
носликка 
оид халқ 
(маҳаллий) 
географик 
терминлари 
Тупроқ-
шуносликка 
оид халқ 
(маҳаллий) 
географик 
терминлари 
Биогеог-
рафияга 
оид халқ 
(маҳаллий) 
географик 
терминлари 
Тоғ жинс-
лари билан 
боғлиқ 
халқ 
терминлар
и 
Ландш
афт-
шунос-
ликка
оид 
халқ
термин
лари 
ағдол
байир
аччи
булдуруқ
бўз ер
ангор 
(ангиз)
гилвата
адир
айри 
(айрилиш
)
белтоғ
бадоқ
бурчоқ
заранг ер
бетага
кумуш
воҳа
бекат
бўртиқ
банд
гирдибод
Àкўса ерÁ
юлғун
мармар
дашт
даҳана
бўсқиё
билқиллам
а
жала
партов ер
ирғай
оҳактош
саҳро
гузар
Газа
ёп
илдирим
тақир
сўксўк
олмос
тайга
кунгай 
(томон)
Зов
жилға
сайроб
шўрҳок
тобилғи
сиғалон
тўқай
Лаб
отоноқ
жим
сайқон
шўртоб
қараған
чағирто
ш
чўл
одоқ
осилма
рош (чел)
шабнам
қўриқ
шилви
қумтош
яйлов
терскай 
(томон)
сиғалон
изза
ют
туя
қум
ўрмо
н
ёна 
(ёнбағир)
хома
пойнов
ғазол
3.2.
Халқ (маҳаллий) географик терминлари харитасини яратиш
Харита географиянинг иккинчи тилидир, деб уқтирган эди машҳур 
географ 
олим 
Н.Н.Баранский. 
Бинобарин, 
ҳар 
қандай 
географик 
тадқиқотнинг бошланиши ҳам, тугалланиши ҳам географик харитадир.
Географик хариталар ҳам бошқа манбалар сингари терминшунослик ва 
топонимик тадқиқотларнинг асосий манбаларидан ҳисобланади. Айниқса, 
ҳар бир регион учун хос бўлган маҳаллий термин ёки топоним шу жойнинг 
географик харитасида муайян объект номи сифатида намоён бўлиши мумкин.

---

127
Халқ (маҳаллий) географик терминларининг харитасини яратишда 
икки хил усул (метод)дан фойдаланишни лозим топдик:
1. Халқ (маҳаллий) географик терминларининг этимологиясига кўра 
тарқалиш ареллари харитасини яратиш.
2. Топонимларга айланган халқ (маҳаллий) географик терминларининг 
харитасини яратиш.
Халқ (маҳаллий) географик терминларининг этимологиясига кўра 
тарқалиш ареллари харитасини яратиш. Ўзбекистон ҳудудида умумтурий 
терминлар ареали катта майдонни эгаллайди. Умумтуркий терминлар ареали 
вилоятлар ҳудудини қамраб олади ва у яхлит ареални ҳосил қилади. Чунки 
мамлакатимиз аҳолисининг 85 фоизидан кўпроғини маданияти, урф-одати, 
тарихи ва тилида умумийлик бўлган туркий тил гуруҳидаги халқлар ташкил 
этади.
1
Сурхондарё, Самарқанд, Бухоро, Наманган вилоятларида нисбатан 
кичикроқ бўлган ареалларни форс-тожик тилига оид терминлар ареали 
ташкил этади.
Мўғул, араб ва сўғд тили лексикасига оид терминлар мамлакатимизда 
алоҳида ареал ҳосил қилмайди, улар тарқалган айрим жойлар нуқталар билан 
берилиши мумкин.
Булардан 
ташқари, 
лингвогеографик 
тадқиқотларда 
тил 
ҳодисаларининг маълум ҳудудга тарқалиш арелларини, товуш ўзгариши, бир 
шева ёки диалектга оид сўзларнинг тарқилиши хариталаштирилади.
2
Шу 
нуқтаи назардан ўзбек шеваларининг тўртта диалект зонаси ажратилган:
1. Қорлуқ.
2. Қипчоқ.
3. Ўғуз.
4. Ҳар хил диалект зонаси.
3
1
қаранг: Акрамов З.М., Мусаев П.Ф. Ўзбекистоннинг иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.:
ÀЎқитувчиÁ, 1997. Б.-21.
2
Бу ҳақда қаранг: Шерматов А. Лингвистик география нима? –Т.: ÀФанÁ, 1981. Б.-16-45.
3
Ўша китоб. 45-52 бет.

---

128
Демак, халқ (маҳаллий) географик терминларининг этимологиясига 
кўра тарқалиш ареллари харитасини тузишда хариташуносликдаги ареаллар 
ва нуқталар усули (методи)дан фойдаланилади.