Mass-spektrometrik analiz usullari

 
34.3
-§. 
 Moddaning element tarkibini analiz qilish 
Qattiq 
jismlarning 
element 
tarkibini 
aniqlash 
mass-
spektrometriyaning katta bo’limini tashkil qiladi. Bunday moddalarni 
ionlashdan oldin atom holatiga o’tkazish zarur. Buning uchun yetarli 
darajada katta energiya sarflashga to’g’ri keladi va bu maqsadlar uchun 
ishlatiladigan manbalar bir vaqtda qattiq moddalarni ham atomlashtiradi 
ham ionga aylantiradi. Eng ko’p tarqalgan ionlashtirish manbalari sifatida 
induktiv bog’langan plazma, elektron yoy razryadi, lazer nuri va 
tezlatilgan ionlar oqimini ko’rsatish mumkin. Bularga, mos ravishda 
qattiq jismlarni analiz qiluvchi to’rt xil mass-spektrometriya to’g’ri 
keladi; induktiv bog’langan plazmalik mass-spektrometriya, uchqun, 
lazer, ion-ion yoki ikkilamchi ionlarning mass-spektroskopiyasi. 
Uchqun mass-spektrometriya. Bir-biriga yaqin joylashgan 
(millimetrni ulushlaricha) ikkita elektrod o’rtasida yoy razryadi hosil 
qilinadi. Elektrodlardan biri (katod, uning boshqacha nomi zond) qiyin 
eriydigan metaldan (odatda tantaldan) ingichka igna ko’rinishida 
tayyorlangan. Anod sifatida analiz qilinayotgan namunaning o’zi 
ishlatiladi, buning uchun u, elektr tokini o’tkazuvchi o’tkazgich bo’lishi 

---

kerak. Elektrodlarga yuqori kuchlanishga (o’nlab elektronvolt) ega 
bo’lgan tok, impuls rejimida berilishi kerak. Elektrodlar orasida qisqa 
uchqun razryadi hosil bo’ladi. Bunday holda, namunaning bir qismi 
buziladi, mayda zarrachalarga aylanadi va elektrodlar oralig’ida bug’lanib 
atomga va qisman ionga aylanadi. Razryad tugagandan so’ng hosil 
bo’lgan ionlardan ion dastasi hosil qilinib u, mass-analizatorga qarab 
tezlashtiriladi. 
Ionlash manbaida to’qnashish natijasida zarrachalarga berilgan 
energiya juda katta va har xil bo’lganligi uchun hosil bo’lgan ionlar har 
xil kinetik energiyaga ega bo’ladi. Shuning uchun, ionlar olgan tezlik 
nafaqat ionlarning massasiga va zaryadiga balki ularning boshlang’ich 
energiyasiga ham bog’liq bo’ladi. Shu munosabat bilan, ionlar 
energiyasini har xil qiymatlarga ega bo’lishi hisobiga bo’ladigan salbiy 
ta’sirni kamaytirish uchun, ikki marta fokuslaydigan mass-spektrometrlar 
ishlatiladi. Bunday mass-spektrometrlarda ionlar dastasi maxsus 
konfigurasiyaga ega bo’lgan magnit va elektr maydonlari sistemasi orqali 
o’tkaziladi. 
Uchqun mass-spektrometriyaning afzalligiga uning yuqori darajada 
selektivligi va sezgirligi kiradi (absolyut aniqlash chegarasi 10
-12
g.). 
Bundan tashqari u, bir vaqtda 60–70 elementni analiz qilish imkonini 
beradigan ko’p elementli usul. Namunani albatta elektr o’tkazuvchi 
bo’lishi kerakligi usulning imkonini biroz chegaralaydi. Lekin, bu 
kamchilikni tok o’tkazmaydigan namunaning yuzasiga yuqori darajada 
toza bo’lgan metalni purkash orqali yupqa qatlam hosil qilib bartaraf 
qilish mumkin. Suyuqliklar ham oldin muzlatiladi keyin xuddi 
yuqoridagiday elektr toki o’tkazuvchi materialning yupqa qatlami bilan 
qoplanib analiz qilinadi.