Matluba isokova dramaturg mahorat о‘quv qо‘llanmasi

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
1. Dramaturg tanlagan mavzu va asar qurilmasi haqida gapiring? 
2. “Orol bobo” asarida bosh personaj kim? 
3. Asarning badiiyligi nimada? 
4. Tanlangan asarda E.A’zam nima demoqchi? 
8-mavzu: 
Mavzu va g‘oyani badiiy talqini 
1. Tanlangan asarda mavzu talqini 
2. Asarda g‘oya va uning о‘rni 
Asarda dramaturg mavzu, g‘oya haqida batafsil fikrga kelgach, hayotni badiiy 
darajasiga kо‘tarish uchun qahramonlar til va harakatlarini sahnada qay 
darajada о‘zini tutishlarini badiiy talqinda oddiy hayotni kо‘rkli hayotga 
kо‘chirishlarini aks ettirishi shart. 
Iste’dodtlar tug‘uladi. Iste’dodlar daholarni beradi. ssenariynavis birinchi navbatda 
inson psixologiyasini yaxshi bilishi kerak. Adabiyot va san’atni oddiygina emas, 
Sevib о‘rganishi zaruratdir. Zamon siyosatidan bir siyosatdan darajasida xabari 
bо‘lishi kerak. Lekin о‘zi siyosatchi bо‘lishi shart emas, chunki о‘zi a’zo bо‘lgan 
partiyaning da’vatchisiga aylanib san’atni qurol qilib yuborishi mumkin emas. 
О‘zining a’zo partiyasiga uning a’zosi emas ssenariynavis sifatida, о‘z ssenariy 
asarlarini umuminsoniy g‘oyalar, vatan tushunchasi, milliy manfaati yо‘lida xizmat 
qilishi kerak ekanligini unitmaslik kerak. Shunda о‘zbek milliy kinosini ham milliy 
shu bilan bir qatorda umuminsoniy g‘oyalariga, biz tilga olgan masalaning 
umumiy g‘oyasiga xizmat qiladigan millat kino asarlarimiz dunyoga keladi. 
Shunda uning asarlari dunyo ekranlarini bezaydi. 
О‘zbek tilida ssenariy yozishlik kino uchun endi tetapoya kilib, shakllanib 
kelmoqda. Garchand о‘zbek kinofilmlari 1924 yildan “О‘lim minorasi” kabi 

---

69 
asarlar bilan chiqaboshlagan bо‘lsa ham ularning ssenariylari faqat rus tilida 
yaratilgan. To 1991 yil О‘zbekiston Respublikasi Mustaqillik e’lon qilinguncha. 
Mustaqqildan keyin ham ancha davom etib keldi. Hali ham ba’zilar ssenariylarini 
rus tilida yozib dublj qilish bilan shug‘ullanmoqdalar. Asosan hozir ssenariylar 
о‘zbek tilida yozilayotganligi haqdir. 
Lekin Respublika televideniyasida о‘zbek tilida ssenariylar yozilgan, 
teleekranlashtirilgan badiiy janrlarga 70 yillardan о‘zbek tilida ssenariylar 
boshlanganligi sir emas. Mashhur О‘.Hoshimovning “Inson Sadoqati”, 
“Oybek”ning romani asosida “Navoiy”, Primqul Qodirov asari asisida “Yulduzli 
tunlar” kabi videofilmlar “Teleminatyuralar teatri”, “Otalar sо‘zi” aqlning kо‘zi 
kо‘rsatuvlari ssenariylari ham ssenariynavoslikning dadil qadamlari hisoblanadi. 
Ssenariy yozish uchun ham hamma turdagi badiiy asar yaratish uchun Alloh 
tomonidan berilgan iste’dod bо‘lishi kerak. Bо‘lmasa ijod qilib bо‘lmaydi. Orginal 
ssenariy yozilmaydi. Yamab -yaqsab bir bola qilish mumkindir. Lekin u 
tomoshabinni hayratlantiraolmaydi. Kо‘pincha yozuvchilik salohiyati yо‘q 
rejissyorlar о‘zlari ssenariy yozib, о‘zlari ekranga olib chiqishadi. Bu ham 
kо‘ngildagidek ekran asari bо‘lmaydi. О‘zbek teatri tarixida ham juda kо‘p 
mashhur rejissyorlar pe’ssa yozib о‘zlari sahnalashtirganlar. Lekin ularning 
birontasi dramaturg sifatida e’tirof etilmagan. Sababi yozuvchilik salohiyati 
yetishmasligidan. Rejissyorlar nazarida hamma narsani biladi. Nega yozilmas 
ekanman degan fikr tug‘iladi. Axir ssenariynavisga aytib turamanku qanday 
bо‘lishligini deydi. Bu tо‘g‘ri, aytib turish boshqa, yozish boshqa, shuning uchun 
hamma mashhur yozuvchi shoirlarning ustozlari bо‘lgan. Ular fikr bildirib turgan, 
lekin shogird о‘zi yozib, adabiyotta о‘z о‘rniga ega bо‘lgan. Ssenariynavislik ham 
huddi shunday. Aytish, о‘rgatish boshqa, yurak tо‘lqini bilan yozish boshqa. 
Mashhur rus ssenariynavisti YE.Gabrilovich о‘zini “kino va adabiyot” 
kitobchasida ssenariynavis hamon soyada qolib kelmoqda. U haqida gapirishsa 
ham bee’tibor gapirishadi. Gо‘yoki film muallifi faqat rejissyorday.
1
Bu fikr 
о‘zbek dramaturgiyasida ham yaqqol kо‘rinadi. Dramaturgiyada biroz 
1
YE.Gabrilvich. “Kino i literaturi” Moskva 1965 yil 

---

70 
boshqacharoq, dramaturglar asar muallifi sifatida xurmat bilan tilga olinib keyin 
sahnalashtiruvchi rejissyorlar va rassomlar tilga olinadi. Ssenariy filmning asosini 
tashkil qilar ekan. Afisha va reklamalarda birinchi ssenariy muallifi sо‘ngra 
rejissyorlar, operatorlar tilga olinish kerak. Shunda biz ssenariynavisning muallifik 
huquqini joyiga qо‘ygan bо‘lamiz. Va uni ijodiy mavqeini kutargan bо‘lamiz. Biz
kino,televideniya va estrada ssenariynavisiligini ulug‘lashni boshlashimiz kerak. 
О‘ylaymanki, bizni tajriba bilan dunyo televideniya, kino san’atkorlari qiziqib 
keladi deb”.
2
Shunday qilib adabiy ssenariy bir vaqtda adabiy asardir. Shu bilan 
bir qatorda kinosan’atining ham asari hisoblanadi. Kino asar sifatida rejissyorning 
ish obyektidir (Lekin adabiy ta’mirchi emas). Bu shunday ishni fikrlar 
uyg‘unlashuvi rejissyor bilan ssenariynavisning ikki teng huquqli ijodkorlarning
qо‘shma ijodiy masuliyatlarning birlashuvidir. 
Rejissyor qancha bilimdon bо‘lmasin kinodramaturg yozuvchisiz shunchalik 
ojizdir. Shu bilan bir qatorda kinodramaturg ssenariynavis qanchalik buyuk 
bо‘lmasin rejissyorsiz о‘zining ijod muhsuliyati ekranda kо‘raolmaydi. 
Buning uchun ikki hamfikr inson birgalikda xarakat qilib kino asarini yuzaga 
keltirishadi. Shuning uchun yaxshi ssenariynavis bilan rejissyor yakdil fikrda 
harakat qilishsa, Yaxshi kino teleseriyallari yuzaga keladi. 
Dramaturgiyada о‘z halqini о‘tmish va bugunini ekranda haqqoniy yoritib 
kelajakka uzatuvchi arbobdir. Chunki hayotda о‘tgan xodisalari ustidan mushohada
va mulohazalari, ya’ni hayotininng о‘zi, inson aqlini о‘ziga jalb etgan boy 
mazmuni bugun va kelajak uchun ulug‘ hayotiy maktab sabog‘i bо‘lib qolishi 
vazifasi yuklanadi. 
“Umuman adabiyotni hayotiy asosiga oid bu chuqur fikr qayd etilgan joyda 
Gegel tomonidan faktik ma’lumot keltirilgan, ayniqsa, dramani kelib chiqishini 
tushinish muhimdir. 
Insonning о‘zini ifoda etishi, ya’ni о‘z dardini izhor qilishining natijasi 
ularoq adabiyotning dalili sifatida bizga juda qadim zamonlardan bir bayt yetib
kelgan. (Gegel xuddi shunday dalil sifatida о‘sha baytga ishora qiladi). Sparta 
2
Shu kitob 48 bet. 

---

71 
axolisi о‘z vatanini bosqinchilaridan ximoya etar ekan. Fermonil atorfida fojeali
bir jang bо‘lib о‘tadi. Uch yuz ming Eroniyga qarshi faqat tо‘rt ming spartakli 
yunon jang qiladi va umumiy g‘alabaga о‘z xissasini qо‘shadi. Tarixchi Gerodot
zamondoshlari va kelajak avlodlari uchun о‘sha joydagi toshga о‘yib qо‘yilgan
quyidagi baytlar qoldirilgan. 
“Spartaga kelgan sayyoh, xalqqa yо‘llagan xabar, 
Bizlar bunda vatanni deb tuproq bо‘ldik sarbasar”
1
. 
Shunday qilib adabiyotning qadim dunyodan bizga yetib kelgan nodir 
namunalardan biri insonlar hayotidagi fojeali bir voqeaga bag‘ishlagan, о‘sha 
fojea munosabati bilan maydonga kelgandir