Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

Cheklangan monarxiyada
esa (m asalan, 
Shvetsiya, 
Buyuk
108

---

Hritaniyada) monarx hokimiyati konstitutsiya, parlam ent, hukumat va mustaqil 
sudyalar tom onidan jiddiy chegaralangan bo ’ladi.
Respublikalarda esa davlat hokim iyati m a ’lum m uddatga saylangan va 
saylovchilar oldida m as’uliyati bo ’lgan saylangan organlarga tegishli bo’ladi. 
Tarixdan sizga m a’lumki, boshqarishning respublika shakli qadimgi quldorlik 
davlatlarida vujudga kelgan va o ’zining yorqin ifodasini Afina respublikasida 
topgan edi. O ’rta asr feodalizm ida respublikacha boshqaruv shakli nihoyatda kam 
b o ’lgan, ular ba’zan o ’zini-o’zi boshqarish huquqiga ega b o ’lgan "erkin" 
shaharlarda (m asalan, Venetsiya, Genuya, Lyubek, N ovgorod kabilarda) amal 
qilganlar, xolos.
Hozirgi paytda respublikalar parlam entli va prezidentlik respublikasiga 
ajratiladi. U lar oliy hokim iyat organining qaysi biri - parlamentmi yoki prezident - 
hukumatni tuzishi va uning ishiga rahbarlik qilishi ham da hukum at kim ning oldida 
javob berishiga k o ’ra farqlanadi. 
Parlament respublikasida
(m asalan, GFR) 
parlam ent nafaqat qonunchilik hokim iyatini am alga oshiradi, balki hukumatga 
ishonchsizlik bildirib, uning iste’foga chiqishini talab qilishga ham haqli. Hukumat 
o ’z faoliyati uchun parlam ent oldida jav o b beradi. Prezident faqat davlat boshlig’i 
hisoblanadi, ammo u hukum at boshlig’i emas. Siyosiy jihatdan bu narsa parlament 
saylovlarida g ’olib b o ’lgan partiya (yoki partiyalar) hukumatni tuzishini anglatadi, 
davlat boshlig’i esa - bordiyu u ana shu partiyaning rahbari b o ’lmasa - uning 
faoliyatini boshqarish imkoniyatidan mahrum b o ’ladi. Hukumatni Bosh-vazir 
boshqaradi.
Prezident respublikasida
davlat boshlig’i parlam entning muayyan nazorati 
ostida hukumatni tuzadi, bu hukum at uning oldida o ’z faoliyati uchun javobgar 
b o ’ladi. Odatda, prezidentlik respublikalarida bosh-vazirlik lavozimi b o ’lmaydi, 
chunki hukum at boshlig’i lavozim ini ham prezidentning o ’zi bajaradi. O ’zbekiston 
Respublikasi 
K onstitutsiyasining 
89-moddasiga 
muvofiq 
"O ’zbekiston 
Respublikasi 
Prezidenti 
O ’zbekiston 
Respublikasida 
davlat 
va 
ijroiya 
hokim iyatining boshlig’i hisoblanadi. O ’zbekiston Respublikasi Prezidenti ayni 
paytda Vazirlar M ahkam asining Raisi hisoblanadi". Prezident ijroiya hokimiyati 
apparatini tuzadi va unga rahbarlik qiladi, respublikada oliy boshqaruv va davlat 
organlarining o ’zaro m unosabatlarini ta ’minlaydi, vazirliklar, davlat q o ’mitalari va 
O ’zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvining boshqa organlarini tashkil qiladi 
va tugatadi, ular haqida keyinchalik Oliy M ajlisda tasdiqlash uchun farmoyishlar 
qabul qiladi. U Bosh vazim i, uning birinchi o ’rinbosarini, Bosh vazim ing boshqa 
o ’rinbosarlarini, 
O ’zbekiston 
Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasi 
a ’zolarini, 
O ’zbekiston Respublikasi Bosh Prokurorini tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi, 
bu farm oyishlar keyinchalik Oliy M ajlisda tasdiqlanadi (Konstitutsiyaning 93- 
m oddasi). 
SHunday 
qilib 
O ’zbekiston 
Respublikasi 
klassik 
prezidentlik 
respublikasidir.
Bundan tashqari 
"aralash" ("yarim prezidentlik" yoki 
prezidentlik- 
parlam entlik) respublikalar ham mavjud (Fransiya, Finlyandiya, Portugaliya), 
ularda parlam ent va prezident u yoki bu darajada hukumatni nazorat qilish 
b o ’yicha o ’z vakolatlarini baham k o ’rishadi.
109

---

A srlar m obaynida davlatlar bir biridan ichki tuzilishi (strukturasi) bilan, 
y a ’ni m a’m uriy-hududiy birliklarini tashkil etish usuli, shuningdek, davlat 
hokim iyatining m arkazlashuv darajasi bilan farq qilishgan. D avlatning ushbu 
xususiyati