Nashrga tayyorlash markazi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Chegaralangan narx 
— to‘g‘ ri ( o ‘zgaradigan) xarajatlarga 
to‘g‘ ri keladi. U faqat xarajatlami qoplaydi, ya’ni cheklangan 
foyda nolga teng bo‘ladi.
Cheklangan narx = T o‘g‘ ri xarajatlar
Texnikaviy narx yoki narx zararsizligi. 
Texnikaviy narx zarar- 
sizlik nuqtasiga mos keladi. Texnikaviy narx doimiy xarajatlami
172

---

qoplash va mahsulotlami almashtirish uchun ketgan xarajatlami 
qoplash degan tushunchani bildiradi.
Texnikaviy narx — T o‘g‘ri xarajatlar + Doimiy xarajatlar 
Shunday qilib, texnikaviy narx aniq hajmdagi mahsulotni so­
tish xarajatlarini qoplaydi va boshqa hajmga taalluqli bo‘lmaydi.
Maqsadli narx 
— texnikaviy narxga ba’zi qo‘shimchalar orqali 
hamda investitsiya qilingan kapitalga qarab qo'yiladigan narxdir.
Korxona narxni belgilar ekan, xarajatlaming jami manzarasi 
ko‘ rib chiqiladigan, zarar k o ‘ rmaslikni ta’ minlaydigan tahlil 
usulidan foydalaniladi. Bunday tahlil narxlami belgilashda foydali 
vosita hisoblanadi, ammo tor ishlab chiqarish ixtisoslashuv sha- 
roitida o ‘zgaruvchan xarajatlami oson hisoblash mumkin bo'lgan 
paytlarda uni qo'llash yaxshi natija beradi. Zarar ko‘ rmaslikni 
tahlil qilishda asosiy e ’tibor mahsulot sotish hajmi nuqtasiga, 
to‘liq daromad to‘liq xarajatlarga teng bo‘lgan, ya’ ni na foyda, na 
zarar b o ‘ lmagan nuqtaga qaratiladi. Marketologlar bir qator har 
xil narxlami tadqiq etadilar, so‘ ngra har bir narx uchun zaruriy 
hajrnlar qiyoslanadi.
9.2- rasm. Narxni hisoblab chiqish jarayonining pog‘onali modeli.
173

---

Asosan, narxni o ‘zgartirish yo‘li bilan talabga ta’sir ko‘ rsatish 
raqobatning narx bilan bog‘liq ustunliklarini yaratadi. Narx bilan 
bog'liq bo‘lmagan raqobat usullarida firmalar o ‘z mahsulotining 
o ‘ziga xos xislatlariga zo‘ r beradi, mahsulot sotish, tovarlar ha- 
rakati, reklama, mahsulotni joylashtirish, servis kabi marketing 
qismlariga katta e’tibor beradi.
Narxni chegaraviy xarajatlar bo‘yicha belgilash usulini qo‘l- 
lash bilan firma mahsulotining qo‘shimcha hajm birligini bu mah­
sulotni ishlab chiqarishning alohida qiymatiga sotadi, bu holda 
xarajatlaming faqat bir qismi qoplanadi, foyda amalga oshmaydi. 
Narx belgilashning bu strategiyasida agar firma ishni to‘xtatish 
xavfi ostida qolgan va ishchi kuchini saqlab qolishni xohlagan sha- 
roitlarda naf keltirish mumkin.
Savdoda d o ‘ konlarga xaridorlarning kelishini k o‘paytirish 
uchun sotuvchilar ayrim tovarlarni to‘liq xarajatlaridan pastroq 
baholab, „jalb etuvchi“ narxlar yaratadilar. Xaridorlar oqimi 
k o ‘payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga, narxi 
me’yorda bo‘ lgan tovarlarni ham xarid qiladilar.