Өзбекстан республикасы жоғары және орта арнаулы білім беру уәзірлігі

5.1.5. Психикалық даму деңгейі тежелген және ақыл-ой дамуы жағынан артта қалған балаларды коррекциялық оқыту.
«Психикалық даму деңгейі тежелген» түсінігі орталық нерв система-сы минимал органикалық зақымдалған яки орталық нерв жүйесінің функцио-нал жетіспеушілігі болған, сондай-ақ ұзақ уақыт әлеуметтік депривацияға түскен балаларға айтылады.
Психикалық дамудың тежелуі балалар дамуы психологиялық патология-сының ең көп тараған формасы деуге болады. Бұл жағдай, әсіресе, бала оқу-ды бақшада дайындық тобында не болмаса бастауыш сыныптарда бастаған кезде жиі анықталады.
Ғалымдар (өзбекстандық Г.Б.Шоумаров; россиялық К.С.Лебединская) психикалық даму деңгейі тежелуінің 4 вариантын көрсетеді:
- конституционал келіп шығуы;
- соматогенді келіп шығуы;
- психогенді келіп шығуы;
- церебралдық-органикалық келіп шығуы.
Мектепке баратын психикалық дамуы тежелген балалардың өзіндік ерекшеліктері бар. Олар мектепте оқуға толық дайын емес, мектепте оқуы үшін қажет болатын дағды және іскерліктер қалыптаспаған, программа мате-риалдарын меңгеруге бейімділігі төмен. Олар арнайы жәрдемсіз есептеу, оқу және жазуды үйрене алмайды, мектептің тәртібін сақтауға қиналады. Оларда жүйкенің әлсіреуі, тез шаршау, жұмыс орындау қабілетінің төмендігі байқа-лады.
Психикалық дамуы тежелген балаларды ақыл-ойы кеміс деп есептеуге болмайды. Мұндай балалардың өлеңдерді, ертегілерді есте сақтау қабілеті және танымдық белсенділігі жоғары дәрежеде дамыған. Егер бұл балалар-дың әрекеттерін ынталандырып, оларға дер кезінде педагогикалық көмек көрсетіліп отырылса, олардың потенциалды мүмкіндіктері артады.
Психикалық дамуы тежелген балалар жалпы орта білім беретін мектеп-терде оқуға қиналады. Өйткені олармен индивидуал коррекциялық жұмыстар жүргізілмейді. Мұның салдарынан олар үлгірмеуші оқушыларға айналады. Бұл балалар үшін арнаулы жалпы білім беретін мектептерде немесе жалпы орта білім беретін мектептердің коррекциялық-дамытушы сыныптарында ар-найы коррекциялық-дамытушы оқуды ұйымдастыру керек.
Бұл категориядағы оқушыларды коррекциялық оқыту емдеу-сауықтыру шараларымен қоса жүргізілуі керек. Оқу материалын үйрену темпі мен оқыту методтарын оқытушы психикалық дамуы тежелген балалардың даму дәреже-сіне сай етіп таңдауы керек. Сонда ғана бұлар өз бетінше оқып-үйренетін құрбы-құрдастарының қатарына жетуі мүмкін.
Ақыл-ой кемістігін үйренумен байланысты мәселелер коррекциялық педагогикада (дефектологияда) ең негізгі мәселелер қатарына кіреді. Статис-тикалық мәліметтер әлемде мұндай типтегі аномал балалардың көбейіп бара жатқанын көрсетеді.
Ақыл-ой дамуы жағынан артта қалған балаларды оқыту, тәрбиелеу әлеу-меттік адаптациялау мәселелерімен коррекциялық педагогиканың бір саласы – олигофренопедагогика шұғылданады. «Олигофрения» (грекше olygos - аз және phren - ақыл) терминін ғылымға XIX ғасырда атақты неміс психиатры Эмиль Крепелин енгізген.
«Ақыл-ой жағынан артта қалған» деген түсінікпен бірге «кемақыл» де-ген түсінік те қолданылады. Шет елдерде бұлардың орнына «интеллектуал дамуында артта қалушылық» деген термин қолданылады.
Баланың ана құрсағында, не туылу процесінде, не өмірге келген алғаш-қы дәуірінде орталық нерв жүйесінің зақымдалуы нәтижесінде ақыл-ой және психикасының жетілмей қалу формасын олигофрения деп атайды.
Олигофрендікке алып келетін себептер көп. Мысалы, екіқабат кезде ана-ның инфекциялық аурулармен ауруы, ана құрсағына енген паразиттердің іш-тегі нәрестеге жұғуы, ананың кейбір созылмалы аурулармен ауруы, екіқабат кезде тиым салынған дәрілерді пайдалануы, темекі шегу, маскүнемдік, наша-қорлық, дене және психикалық жарақат алуы, қолайсыз жағдайда жұмыс істеу, т.б.
Ақыл-ой жағынан артта қалғандар өзінің тобына қарай әртүрлі болады.
Ең саны азы - 3 жастан кейін мидың жарақаттануы (менингит, энцефа-лит) салдарынан пайда болған ақыл-ой жағынан артта қалушылық. Бұл жағ-дайды деменция деп атайды. Деменция – бұл танымдық қабілеттердің әлсі-реуі, сезімдердің азаюы, құлықтың өзгеруі, бұрынғы тәжірибелерді пайдала-нуда қатты қиыншылыққа ұшырауы нәтижесінде тапқан кемақылдылық.
Олигофрендік жағдайда ақыл-ой жағынанан артта қалушылық дефектің тереңдігіне қарай отандық дефектологияда үшке бөлінеді: дебилдік, имбе-цилдік және идиотттық.