Qaraqalpaq fol`klori

1. N.Baskakov, N.Da`wqaraevtin` fol`klordi tu`rlerge bo`liwi
N.A.Baskakovtin` qaraqalpaq tilinin` dialektologiyasi boyinsha basilip shiqqan materiallarinin` ishinde qaraqalpaq fol`klorinin` u`lgileri de berilgen bolip, usi materiallardin` alg`i so`zinde sha`rtli tu`rde qaraqalpaq fol`klorinin` formaliq o`zgesheliklerin esapqa alip janrlarg`a bo`lip qarag`an. a`lbette, bul klassifikatsiya dialektologiyaliq miynetke baylanisli keltirilmegenlikten, tek formaliq o`zgeshelikler esapqa aling`an. Degen menen bulay etip fol`klordi klassifikatsiyalaw ha`r qiyli da`liyllerge su`yengen ha`m bay materiallar tiykarinda islengen.
N.A.Baskakov qaraqalpaq fol`klorin en` da`slep sha`rtli tu`rde, sem`yaliq turmis, da`stu`r fol`klori ha`m tariyxiy epikaliq janrlar dep ekige bo`ledi.
Birinshi tarawdi minaday u`lken eki bo`limge bo`ledi.
a`. Aytim ha`m qosiqlar. Bug`an magiyaliq ta`sirge iye erteden saqlanip kiyatirg`an qosiqlar kiredi.
q) Awiriwdi emlew ushin aytilatug`in eski da`wirlerden qalg`an aytimlar ba`dik ha`m gu`lapsan. Bul avtordin` tastiyiqlawinsha qizilsha, quro`zek h.b. da etke shig`atug`in keselliklerdi joq qiliw ushin aytilatug`in bolg`an, qurt shaqiriw tisti emlewge aytilatug`in aytim.
q. Ayimbetov Q.,Kojurov O. «Qaraqalpaq a`debiyatinin` tu`rleri», «#araqalpaq a`debiyati ha`m
iskusstvosi» jurn.qoeo
w) Shaman dininin` ta`sirinen qalg`an zikir saliw ha`m basqa da porxanshiliqqa baylanisli aytimlar
e) Musilman dininin` bayramlarina baylanisli aytilatug`in qosiqlar-qurban-hayt, ruwza-hayt,
yaramazan.
II. Xaliq do`retpelerinin` turmisqa baylanisli janrlarina minalar kiredi`
q) Balalar qosiqlari (ha`yyiw-besik jiri) balalardin` o`zlerinin` qosiqlari w) qiz-kelinshekler qosiqlari (aytis yamasa juwap) e) toy qosiqlari (ha`wjar, betashar, alg`is so`z) r) o`limge baylanisli qosiqlar (joqlaw, jilaw) t) qosiqlar (dosliq, lirikaliq, muhabbat, ha`zil, satiraliq) y) Ertek (qiyaliy ha`m haywanatlar tsiklinen) u) Ba`yit i) Xaliq do`retpelerinin` mayda formalari (naqil-maqal, jumbaq, jan`iltpash, ku`lkili so`z).
Ekinshi tarawdi quraytug`in tariyxiy epikaliq janrda w toparg`a bo`linedi. q. Tariyxiy qosiqlar ha`m an`izlar. Bular q) Qosiqlar, tariyxiy qosiqlar, w) tolg`aw-tariyxiy jirlar, e) termeler bolip bo`linedi.
II. Qaharmanliq epos. q) da`stan-qaharmanliq poemalar duwtar menen aytilatug`in w) jir-bug`an qobiz benen aytilatug`in tariyxiy epikaliq eskertkishler kiredi<sup>a`</sup>
Mine biz ilimpaz Baskakovtin` klassifikatsiyasinin` mazmuni ha`m qurilisi menen tanistiq.

Qaraqalpaq fol`klorinin` da`lirek klassifikatsiyasinin` birinshi u`lgisin bergen jergilikli ilimpaz N.Da`wqaraev boldi. Bul klassifikatsiya basqalarina qarag`anda janrliq ha`m mazmun jag`inan bir qansha parqlanadi.

N.Da`wqaraev qaraqalpaq awizeki do`retpelerin iri eki janrg`a` lirikaliq ha`m epikaliq dep bo`lip qaraydi. Lirikaliq janrg`a qosiqlardan jaydari qosiqlardi aytis ha`m juwapti, balalar qosiqlarin jan`iltpash, jumbaqti, diniy fol`klordi kirgizedi. Da`stu`r jirlarinan ha`yyiw yamasa besik jirin, toy da`stu`rlerinin` qosiqlarin (sin`siw, betashar, ha`wjar joqlaw) kirgizedi.
Solay etip, ol lirikaliq janrdi qosiqlar ha`m da`stu`r jirlari dep bo`lip joqaridag`iday bo`limleri etip naqil-maqallardi talqilaydi ha`m og`an termelerdi qosadi.
Epikaliq janrg`a erteklerdi (haywanatlar haqqinda, qiyaliy, turmisqa baylanisli) epikaliq poemalardi kirgizedi.<sup>a`</sup> ha`r bir fol`klorliq do`retpelerde olardin` janrliq bo`liniwlerine baylanisli a`sirler boyi qa`liplesken,
sirtqi ko`rinisi jag`inan ko`zge taslanatug`in traditsiyaliq formalar boladi.