Tarix o’tmishning ko’zgusi

Xalq frontining dasturi va 
uning parchalanishi. “Milliy 
xiyonat” hukumatining 
hokimiyatga kelishi 

---

- 46 - 
Xalq fronti hukumati Sotsialistik partiya yetakchisi Leon Blyum (1872-1950) 
rahbarligida Fransiyada inqirozning yangi bosqichi boshlanayotgan bir paytda ish 
boshladi. Shunga qaramay, u o'z dasturini amalga oshirish va bergan va'dalarini 
bajarish borasida juda katta ishlarni amalga oshirdi. 1936-yil yozi davomida parlament 
Xalq fronti dasturiga mos keluvchi 100 dan ortiq qonunlarni qabul qildi. Fashistlarning 
tashkilotlari taqiqlandi. O'z va'dalariga muvofiq, hukumat parlament orqali uchta 
qonunni o'tkazdi: 40 soatlik ish haftasi to'g'risidagi qonun, ikki haftalik haq to'lanuvchi 
ta'tillar to'g'risidagi qonun va jamoaviy shartnomalar to'g'risidagi qonun. 
Xizmatchilarning maoshlari va nafaqalar oshirildi. Ishsizlik bo'yicha nafaqaga soliq 
solinishiga barham berildi. Ishsizlar uchun jamoat ishlari tashkil qilina boshlandi. 
Aholining o'rta tabaqalari ahvoli ham yaxshilandi. Hukumat sanoat, savdo va qishloq 
xo'jaligi sohasidagi korxonalarning qarz to'lash muhlatlarini kechiktirdi va bu bilan 
minglab mayda ishlab chiqaruvchilarni kasodga uchrashdan asrab qoldi. Mayda 
korxonalardan olinuvchi soliqlar miqdori kamaytirildi, yirik korxonalardan olinuvchi 
soliqlar esa oshirildi. Fransiya banki va qator harbiy zavodlar davlat tasarrufiga o'tdi. 
1937-yilda Temir yo'llar milliy jamiyati tuzilib, uning qo'l ostiga mamlakatdagi barcha 
temir yo'llar o'tkazildi. Yevropaning boshqa mamlakatlarida bo'lgani kabi, Fransiyada 
ham iqtisodryotni davlat tomonidan tartibga solish joriy qilina boshlandi 
Xalq fronti hukumati o'z qonunlarim amalga tatbiq etishda juda katta 
qiyinchiliklarga to qnash keldi. Davlatda pul yo'q, demakki, tadbirkorlarni qabul 
qilmgan qonunlarni bajarishga majbur qilish uchun mablag ham yo'q edi. Hukumat 
nisbatan yengil yo lm tanladi - u Fransiya valyutasi bo'lgan frankni fransuz xalqining 
barcha ijtimoiy yutuqlarini yo'qqa chiqargan holda 30% ga devalvatsiya (davlat 
tamonidan milliy valyutaning qadrini pasaytirish yo’li bilan qayta baholash) qildi. 
1937-yil fevralida L. Blyum mamlakatning og'ir moddiy ahvolini bahona qilib, Xalq 
fronti dasturini bajarishda tanaffus e'lon qilish taklifini kiritdi. U kuch to'plab, so'ng 
yutuqlarni mustahkamlash uchun «nafas rostlash» lozimligini uqtirdi. Bu aholining 
noroziligiga sabab bo'ldi. 1937-yil iyunida Blyum iste'fo berdi. 
Xalq fronti obro'sizlandi. Uning saflarida parchalanish yuz berdi. Eduard 
Daladye boshchiligidagi guruh Xalq fronti partiyalari bilan orani uzish va o'ng reaksion 
partiyalarga tayangan holda bir partiyali hukumatini tuzishni talab qildi. Eduard Errio 
boshchiligidagi ikkinchi guruh esa Xalq fronti dasturiga sodiq qoldi. Radikal-
sotsialistlarning 1938-yil oktabrida Marselda bo'lib o'tgan syezdida Xalq frontidan 
ajralish to'g'risida qaror qabul qilindi. Fransiyaning xalq fronti parchalandi. 
Xalq frontining parchalanishi reaksion kuchlarga yo'l ochdi. 1938-yil 10-
apreldan 1940-yil 18-maygacha hokimiyatni boshqargan E. Daladye hukumati 
davridayoq Fransiya mehnatkashlari uchun Xalq fronti hukumati joriy qilgan 
imtiyozlarga barham berila boshlandi. Barcha mahsulot va xizmat turlariga soliqlar 
oshirildi. Tadbirkorlar oz miqdorda haq to'lagan holda xizmat vaqtidan tashqari ishlarni 
joriy qilish huquqini qo'lga kiritdilar. Ish haftasi 5 kundan 6 kunga uzaytirildi. Ijtimoiy 
himoya xarajatlari qisqardi. Mayda korxonalarga solinuvchi soliqlar miqdori 13 
baravar oshirildi, yirik korxonalarga solinuvchi soliqlar esa kamaytirildi.
Mamlakat mehnatkashlari bunga ommaviy namoyishlar bilan javob berdilar. 
1938-yil 30-noyabrda Fransiyada umumiy ish tashlash boshlandi. Hukumat qo'shinlarni 

---

- 47 - 
safarbar qildi, askarlarga jangovar o'qlar tarqatildi. Hukumat va tadbirkorlar 
birgalikdagi harakatlari bilan ish tashlovchilardan shafqatsiz o'ch oldilar. Ko'plab 
zavodlar yopildi, 1,5 mln. kishi ishdan bo'shatildi, minglab ishchilar qamoqqa olindilar.
E. Daladye hukumati «milliy xiyonat» hukumatiga aylandi. Ostonada esa 
dushman - birinchi imkoniyat tug'ilgandayoq Fransiyani bosib olish niyatini hech 
kimdan yashirmagan fashistlar Germaniyasi turardi. 
Xiyonat, xo'rlanish va mag'lubiyatlar yo'li Fransiya tashqi siyosatini bu davrda Fransiya 
yirik sarmoyasi bilan yaqin aloqada bo'lgan, reaksion va fashistlarga tarafdor 
qarashlarini hech kimdan yashirmagan davlat va siyosat arboblari belgiladilar. Bular 
1931-yil yanvardan 1932-yil fevralgacha, 1935-yil iyundan 1936-yil yanvargacha 
Fransiya Bosh vaziri bo'lgan P. Laval, 1934-yil oktabrdan 1936-yil yanvargacha tashqi 
ishlar vaziri lavozimida ishla-gan P. Tardye, E. Daladye, J. Bone, A. Sarro va 
boshqalar edilar. Fransiyaning Yevropada gegemonligi qaror topishiga ishonchi 
yo'qolgan bu davlat va siyosat arboblari Germaniya va Italiya fashistlari bilan til 
biriktirish yo'liga tushdilar, shu taxlit ular bilan to'qnashishdan qutulib qolishga umid 
qildilar. Ular mudofaaga asoslangan urush g'oyasini ilgari surdilar. 
Germaniyada fashistlarning hokimiyatga kelishi, 1934-yil fevral voqealari va 
Xalq frontining 1936-yildagi muvaffaqiyatlari reaksion qarashlarni yanada 
mustahkamladi va fashistlarni faol harakatlar boshlashga daVat etdi. Ularning millatga 
qarshi qarashlari davlatning rasmiy siyosati darajasiga ko'tarildi. Fransiya tashqi 
siyosatining asosiy konsepsiyasi Gitler bilan Sovet Ittifoqiga qarshi til biriktirishdan 
iborat bo'ldi. Gitler ekspansiyasi faolligini Sharqqa yo'naltirish Fransiya 
diplomatiyasining bosh maqsadiga aylandi. 1940-yilda Fransiya bu siyosati uchun 
harbiy mag'lubiyat va milliy mustaqillikni boy berish bilan haq to'ladi. 
Fransiya hukmron doiralarining bir qismi fashistlar Germaniyasini Fransiyadagi 
mavjud tuzumni saqlab qolishning kafolati deb hisobladilar. Bunday siyosatchilarni