O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva

 
6.5. Buyrak tuzilishi 
 
Katta odamning buyragi bir kunda 180 litr qonni tozalashi, kompyuter 
sichqonchasi hajmida bo‘lgan bu ikkita jajjigina a’zo uchun ajoyib jasoratning 
o‘zidir. Har bir buyrak toza membrana qopchasi-kapsula bilan o‘ralgan bo‘lib, bu 
ularni turli infeksiya va jarohatlardan asraydi. Ko‘ndalang kesilgan buyrakni 
ko‘zdan kechirilganda, har biri tashqi buyrak postlog‘i va ichki buyrak miyasidan 
tashkil topganini ko‘ramiz. Har bir buyrak aortadan boshlangan yakka buyrak 
arteriyasidan kelgan qon bilan ho‘llanadi, so‘ng qon buyrak vena tomiri orqali 
a’zoni tark etadi hamda pastki vena orqali chiqib ketadi. Har bir buyrakdan 

---

152 
ajralgan siydik siydik nayi orqali pufakka tushadi.
Buyrak nefroni. Buyrakning asosiy funksional qismi nefron bo‘lib, bu uzun 
naysimon qurilma qonni tozalaydi va tana chiqindilarini maydalaydi (3-bobdagi 
3.11 rasmga qarang). Har bir buyrak millionlab nefronlardan tashkil topgan va bu 
nefronlar kalava qurilmasining joylashishiga qarab bir necha guruhlarga 
bo‘lingan. Shunday qilib, xilma-xillik buyrak nefronidagi turli guruhlarning 
tarqalishida va epitelial hujayralari morfologiyasida yaqqol ko‘rinadi. Buyrak 
faoliyati natijasida alohida nefrotoksikantlarning zarari bu a’zoga o‘z salbiy 
ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. Kimyoviy moddalarning buyrakning ba’zi joylarida 
to‘planishga moyilligi keyinchalik buyrak nefrotoksik zaharlanishiga olib
keladi. 
6.6. Nefrotoksiklikning funksional oqibatlari 
 
Odatda, nefrotoksiklik bilan kechgan funksional o‘zgarishlar tabiatdan o‘tkir 
bo‘ladi va zararli dori vositalari yoki kimyoviy moddalarning birlamchi ta’siridan 
so‘ng jadal rivojlanadi, nefrotoksikantlar ta’sirida surunkali holar uzoq va og‘riqli 
kechadi.
Ksenobiotiklarning buyrakka salbiy ta’siri siydikdagi o‘zgarishlar va uning 
miqdorida ask etadi: uning belgilari turli bo‘lishi mumkin, masalan, aralash siydik 
(poliuriya), siydik miqdorining kamayib ketishi (anuriya) yoki qon aralash siydik 
(gematuriya). Siydik tarkibidagi o‘zgarishlar buyrak jarohatidan dalolat beradi va 
bu siydikda glyukoza (glyukozuriya), yoki qon oqsillari (proteinuriya) mavjud-
ligida namoyon bo‘ladi. Albumin (albuminuriya) kabi ayrim oqsillarning darajasi 
klinik hollarda nefrotoksiklikning foydali ko‘rsatkichlaridir.
37
Afsuski, kasal-
likning bu kabi belgilari bemorga sezilganda u ancha chuqurlashib ketgan bo‘ladi, 
bu holat mutaxassislar oldiga kasallikni ertaroq aniqlash usullarini topish kabi 
maqsadlarni qo‘yadi.
Buyrak shikastlanganini aniq tashhislab beradigan vositalarga bo‘lgan talab 
37
Vermeulen R et al. Elevated urinary levels of kidney injury molecule-1 among Chinese factory workers exposed to 
trichloroethylene. KARkinogenesis. 2012;33:1538–41.

---

153 
katta, sababi, nefrotoksiklikni aniqlash uchun siydikdagi yaqqol o‘zgarishlarga 
tayanish har doim ham ishonchli chiqmaydi (masalan, kalava va naychadagi 
zaharlanishlarning har ikkalasida ham siydik miqdori o‘zgaradi).
So‘nggi o‘n yilliklarda, dorishunoslik sanoati hamda oquv laboratoriyalari 
tadqiqotchilari buyrakdagi o‘zgarishlarning belgilovchisi sifatida siydik tarkibidagi 
oqsillarni o‘rganib chiqishdi. Bu tadqiqotlar cheklangan ko‘lamda an’anaviy 
bioximik yondashuvlarni qo‘llaganligi sabab, tashhis qilish natijalari ham past 
ko‘rsatkichni bergan. Oxirgi yillarda esa siydik tarkibida kop miqdordagi 
molekulalarni o‘rganish uchun qo‘llanilgangan metobolomik va proteomik 
usullarning ishlatilishi ko‘plab nefrotoksinlarni aniqlash imkonini yaratdi (6.3-
jadval). Bu usullar hali ham hayvonlarda tajribadan o‘tkazilayotganligiga 
qaramasdan, yaqin yillarda bu sohada yaxshi o‘zgarishlar imkoni yaratilishi 
umidini beradi. 
6.3-jadval