Саломов таржима назарияси асослари

1 Қаранг: Жуманиёз Шарипов. Бадиий таржималар ва моҳир таржимонлар. Тошхент, 1972, 134 — 136- бетлар.
44
Нусхани вазни бирла маснавий эт,
Барча байтини баҳри маънавий эт. 1
,..,,- Чунки доно мусаннифи онинг,
Назм қилғон муаллифи онинг. Ҳар на сўздин қилибдурур та.хрнр, Байт-барбайт айладим тақрир. Барча сўзким дедим — онинг сўзидур, Мен демайким, деган онинг ўзидур. Гўйиё мен онинг тилидурмен, Тутғали хомани алидурмен^1.
1557 йилда Венецияда итальян тилида
Алишер Навоий ва «Шоҳ Сарандибнинг уч навқирон ўғлон-Христофор Арманий _{ларининг}\_{андай қИЛ'} ни», жаноб Христофор Арманий форсийдан ^ЙЙЖйй Фйй&а ўгирган» деган ном остида бир китоб нашр қилинади. Бу асар €вропалик китобхонлар ўртасида шуҳрат топади, шу боисдан уни иккинчи марта нашр қиладилар. Орадан чорак аср ўтгач, 15.83 йилда ўша нарсанинг ўзи немисча таржимада босилади. Энди номи бундай ўзгаришга учраган эди: «Сарандиб шоҳи Жаъфарнинг уч ўғлони бошидап кечирган янги ҳайратомуз сар-гузаштларнинг биринчи қисми ғоят нафосат ва фасоҳат бйр-лан ҳикоя қилинмиш, зндиликда Базель шаҳрининг фуқароси Иоганн Ветцель томонидан итальян тилидан немисчага янгидан таржима қилинмиш». Немис тилида ҳам бу китоб қайта-қайта яашр этилган. Худди шу текст француз (1719), голланд (1766) тилларига ҳам ағдарилған. Бу асар икки қисмдан ташкил топ-ган."*'Биринчи қисмда қандай қилиб Сарандиб шоҳи ўзининг уч ўғлини оқил ва доно қилиб тарбиялагани ҳикоя қилинади. Болалар вояга етгач, шоҳ уларни ҳаёт тажрибасидан ўтказиш мақсадида саёҳатга юборади. Кўп саргузаштлардан сўнг улар Баҳром Гўрнинг қўлига тушадилар. Китобнинг иккинчи қисми Баҳром Гўр ва .Дилором ҳақида ҳикоя қилади.
Европа олимлари мазкур саргузашт асарнинг муаллифини аниқлай олмайдилар. Бу муаммога, ниҳоят, ирофессор Е. Э. Бертельс жавоб беради: «Христофор китобининг биринчи қисмига, шубҳасиз, Амир Хисравнинг «Ҳашт биҳишт» достони манба бўлган, иккинчи қисмига келганда эса Баҳром ва Дило-ром воқеасининг бундай талқини фақат Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достонидагина бор. Бошқа ҳеч қаерда йўқ»^2.
Шу тариқа Алишер Навоий Европа мамлакатларига ташриф буюрган.
Демак, улуғ ўзбек мутафаккири Алишер Навоийнинг «Хам-са»сига кирган машҳур «Сабъаи сайёр» достони шоирнинг вафотидан атиги ярим аср ўтгандан кейии Христофор Арманий баёни ва таржимасида итальян тилига кўчиб, ундан кейинги икки аср мобайнида немис, француз ва голланд тилларига тар-
1 Узбекистон ССР Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний . номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар фонди, 809- инвентарь, II, 152—153-^бетЖэ.Бертельс. Навци. М..-Л., 1948, с. 81.
45
жима қилинган. Кейинги таржималарнинг хусусияти шундаки, улар бевосита асарнинг асл манбаидан змас, балки Ғарбий Европа тилларидан бир-бирига ўгирилган. Бошқача айтганда, кўп босқичли таржима, воситали алоқа юз берган. Натижада бора-бора ҳатто асарнинг асл манбаи ҳам, унинг муаллнфи ҳам унутилиб кетган. Бундай «кўп босқичли» таржималар таржи-машунослик тарихида анчагина учрайди.
Грузияда Теймураз I «Вардбулбулиани» достонида шундай сўзларни келтиради: «Яхши нарсани кўрган киши уни қабул қилиши лозим. Фақат нодон ва жоҳил кишиларгина бутги ту-шунмайдилар». Академик К. Кекелидзе шу муносабат билан дейди: «Грузинлар бўлса «яхши» нарсани пайқамайдиган «но-дон» ва «жоҳил» кишилар бўлмагани учун, улар жаҳон мада-нияти ёдгорликларини диққат билан кузатиб ва баҳоли қудрат уларни ўзлаштириб бордилар»^1.
Ана ШУНЛЗЙ эркин таржнма килгтб ўзлаштирплган асарлар-дан бири XVII аср грузин шоири Нодар Цицишвилининг «Баҳ-ромгўриани» достони бўлиб, бунинг асоси озарбайжон шоири Низомий Ганжавий ва ўзбек шоири Алишер Навоийга («Сабъ-аи сайёр») борпб тақаладн.
„ . „.. Буюк немис шоири Иоганн Вольфганг Гё-
Хрфю ва Гете ., т- ^{^} ттт