Va oliy nerv faoliyati

Shartli reflekslarni hosil qilish qoidalari. I. P. Pavlov laboratoriyasida 
utkazilgan ko`pgina tadqiqotlar shuni ko`rsatdiki, shartsiz ta`sirot boshlanishdan 
oldin indifferent (bo`lajak shartli) signal ta`sir eta boshlagandagina shartli refleks 

---

301 
hosil qilish mumkin. Shartli va shartsiz ta`sirotlar boshqacha qullanilsa, ya`ni 
ikkala ta`sirlovchi bir vaqtda berilsa yoki-shartsiz ta`sirot boshlangani holda shartli 
signal qushilsa shartli refleks vujudga kelmaydi, bordiyu vujudga kelgan bo`lsa, 
juda zaif bo`lib, tez sunib qoladi. 
Keyingi tadqiqotlar bu qoidani birmuncha oydinlashtirishga imkon 
berdi.Shartli signalni shartsiz ta`sirotdan bir qadar minimal vaqt ilgari bera 
boshlash kerak ekan. Ximoyalanish harakat shartli reflekslari uchun bu minimal 
vaqt 0,1 soniyaga teng ekan. Interval bundan kaltaroq bo`lsa, shartli refleks 
vujudga kelmaydi. Shartli reflekslar hosil qilishning muqarrar sharti shuki, miya 
kattayarim sharlari normal aktiv holatda bo‗lishi, organizmda patologik jarayonlar 
bo`lmasligi, tekshirilayotgan shartli va shartsiz reflekslardan tashqari orientirovka 
refleksini yoki virseral refleksni vujudga keltiruvchi qandaydir yot ta`sirotlar ham 
bo`lmasligi kerak. 
Shartli reflekslarni o‘rganish metodikasi. Shartli reflektor faoliyatning 
qonuniyatlarini tekshirish uchun so‗lak ajratish va himoyalanish harakат shartli 
reflekslarini urganish maxsus fazilatlarga egadir. Bu reflekslarni urganishning 
mohiyati reaktsiyalarni sodda va aniq qayd qilish, reaksiyalarning tez boshlanishi, 
reaksiya harakterining stereotipligi, shuningdek shartli reflekslarning birmuncha 
oson hosil bo‗lishi va so‗nishidan iborat. 
I. P. Pavlov shartli reflekslarni urganish uchun original tadqiqot metodikasini 
ishlab chiqdi. Tekshiriladigan hayvon yoki odam eksperementatordan va tajriba 
uchun keraksiz yot tashqi ta`sirlardan yakkalab 
quyiladi. Shartli reflekslarning 
g‗oyatda o`zgaruvchanligi va turli tashqi ta`sirlarga bog‗liq ekanligidan shu shartga 
rioya qilinadi. Tajriba qilinadigan hayvon yoki tekshiriladigan odam maxsus 
kameraga quyiladi, bu kameraga yot tovush, hid, temperato‗ra va yorug‗lik 
kirmaydi. 
Shartli va shartsiz ta`sirotlar uchun zarur asboblarning hammasi kamera 
ichida turadi. Odatda hushtak qung‗iroq, har-xil tonlar, metronom tovushi, 
yorug‗lik signallari, turli shakllarning ekrandagi harakatlari, mexanik ta`sirot, 
badanni sovutish yoki isitish va shunga o‗xshashlar shartli ta`sirotlar bo`lib xizmat 
qiladi. Itlar ustidagi tajribalarda shartsiz ta`sirot uchun avtomatik qilishda 
ochiladigan kormushka (ovqatkataklari) dan ovqat beriladi, lunjga mahkamlangan 
orositel' yordamida og‗izga turli eritmalar quyiladi yoki o`zgarmas yoki 
o`zgaruvchan elektr toki teriga qadalgan elektrodlar orqali beriladi.